Από την ομιλία του Παναγιώτη Δέγλερη με θέμα: «ΜΥΘΟΙ - ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΔΙΕΞΟΔΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ: ΚΡΑΤΟΣ, ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ», που έγινε στις 13 Νοεμβρίου 2003, στα πλαίσια του 5ου Ετήσιου Επιστημονικού και Επιχειρηματικού Συνεδρίου Πληροφορικής & Τηλεπικοινωνιών.

Αγαπητοί Σύνεδροι

Η σημερινή μου εισήγηση αναφέρεται σε αυτή την ίσως "αντιφατική σχέση" ανάμεσα στο κράτος, στο δίκαιο και την "Κοινωνία της Πληροφορίας".

Αρχίζω με μία πολύ σύντομη παρατήρηση: για το τι ισχύει ανάμεσα σε αυτές τις έννοιες κράτος, δίκαιο, κοινωνία της πληροφορίας. Σίγουρα υπάρχουν αρκετές διαπιστώσεις. Οι διαπιστώσεις αφορούν την δημιουργία αρκετών νέων δικαιωμάτων για τον πολίτη, γιατί σε μία κοινωνία, σε ένα κράτος, όπου έχουμε τόση πολλή και διάχυτη πληροφορία, σίγουρα δημιουργούνται νέα δικαιώματα, σε σχέση με αυτή την ίδια την πληροφορία.

Αναφέρω επί τροχάδην: το δικαίωμα εκμετάλλευσης της πνευματικής ιδιοκτησίας, το δικαίωμα προστασίας της προσωπικής πληροφορίας, το δικαίωμα πρόσβασης στην πληροφορία, το δικαίωμα προστασίας από επιβλαβή πληροφορία και το δικαίωμα πρόσβασης σε υπηρεσίες πληροφόρησης.

Για την πληρέστερη βασική νομική προσέγγιση, θέτω υπόψη σας και τα εξής: Αυτή η ίδια η κοινωνική θεώρηση σήμερα διαπιστώνει και κάποιες δυσχέρειες και παρατηρεί ότι: υπάρχει δυσχέρεια στη δικαιϊκή συμπόρευση και με την τεχνολογία, δηλαδή πολύ απλά θα ακούσετε τους νομικούς να ισχυρίζονται ότι -το δίκαιο δεν μπορεί πια να συμπορευτεί με την τεχνολογία, -έχει ξεφύγει πολύ πιο μπροστά πλέον η τεχνολογία.

Δεν επιτυγχάνεται η συνάντηση ανάμεσα στην εποχή των θεσμών και την εποχή του "διαδικτύου", είναι μία φράση "κλισέ" που θα ακούσετε από πολλούς νομικούς.

Η ουσία που κρύβεται πίσω από όλα αυτά, είναι η δυσχέρεια, η διαπίστωση της δυσχέρειας του κοινοβουλίου, του ίδιου του δικού μας θεσμικού συστήματος και της δομής του ίδιου του κράτους να δώσει απάντηση και διέξοδο σε αυτή τη σύγκληση και να επιτευχθεί συμπόρευση ανάμεσα στο δίκαιο της κοινωνίας και της πληροφορίας. Η απάντηση που δίνει αυτή η επικρατούσα άποψη σήμερα είναι: ρυθμιστικές - ανεξάρτητες αρχές, ελεγχόμενη αυτορρύθμιση, διαδικασίες διαβούλευσης.

Αντί σχολίου σε αυτή την παρουσίαση, θα πω ότι δημιουργεί ίσως νέα καθήκοντα, που στηρίζονται στις ίδιες αξίες και ο νέος "μηχανισμός" τελικά ίσως αποδειχθεί ότι παρακάμπτει το ουσιαστικό κράτος δικαίου. Τη θέση αυτή υιοθετεί "η κοινωνία πολιτών" και είναι το κλασικό άνοιγμα της θεωρητικής αντιπαράθεσης που δημοσιοποιείται τον τελευταίο καιρό και από τις στήλες της εφημερίδας «ΤΟ ΒΗΜΑ», που πρόσφατα φιλοξένησε για αυτό ακριβώς το θέμα και την άποψη του καθηγητή Νίκου Μουζέλη για την κοινωνία των πολιτών. Όλοι πια ομιλούν για "κοινωνία των πολιτών και αυτορρύθμιση"

Μια δική μου πρώτη παρατήρηση: ισχυρό κίνημα κοινωνίας πολιτών έχουμε μόνο σε μία περίπτωση, εκεί που έχουμε ισχυρό κράτος. Μη ξεχνάτε ότι οι "πράσινοι" -οι οικολόγοι, σαν κίνημα κοινωνίας πολιτών βρήκε απήχηση -γόνιμο έδαφος μόνο στην Γερμανία. Φανταστείτε το αντίθετο, φανταστείτε ότι στην Αιθιοπία, που έχει ένα διαλυμένο κράτος, δύσκολα θα μπορέσετε να βρείτε μία αντίστοιχη ισχυρή κοινωνία πολιτών.

Αυτή είναι μια σύντομη παρουσίαση αλλά και σχολιασμός της ισχύουσας σήμερα στην Ελλάδα άποψης για τη σχέση ανάμεσα σε: κράτος, δίκαιο και κοινωνία των πολιτών ή και συγχρόνως κοινωνία της πληροφορίας.

Για να προσπαθήσω να θέσω και άλλη μια θεώρηση χρησιμοποιώ μερικά παραδείγματα, αλλά με την έννοια του -παραδείγματος- του Kuhn, δηλαδή την επιστημολογική ανάλυση - προσέγγιση.

Εφόσον λοιπόν η κυρίαρχη άποψη λέει, ότι έχουμε πρόβλημα ανάμεσα στο δίκαιο και στο κράτος, τι κάνουμε; Δημιουργούμε διαχειριστικές αρχές.

Ένα πρώτο-εξαιρετικό παράδειγμα με την έννοια της λειτουργίας όμως του θεσμού αυτού, είναι η "Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων". Το θεωρώ και το αναφέρω σαν "παράδειγμα", γιατί είναι ίσως η καλύτερη, η πιο αποδοτική μέχρι σήμερα " ανεξάρτητη αρχή στη χώρα μας. Και αυτή όμως, έχει "αδιέξοδο". Επειδή πρέπει να διακρίνω το "παράδειγμα" σε "αποτέλεσμα" και "ιδεολογία" καταγράφω: σαν απάντηση στο αποτέλεσμα πάρτε τα χθεσινά "Νέα" που δημοσιεύουν για πόσο πωλούνται τα προσωπικά μας δεδομένα στην αγορά (μαιευτήρια, γιατροί, έμποροι, εφοριακοί). Όλοι πουλάνε τα πάντα. Άρα εκεί που στοχεύω σε μία λύση, βλέπω ότι μου καταστρέφεται -ότι μου καταρρέει η ίδια η λύση.

Το δεύτερο παράδειγμα είναι η "αυτορρύθμιση". Για να μην την αντικρούσω θα σας πω ότι έχει αναδειχθεί σε κυρίαρχο άξονα - στόχο, ειδικά σε έναν τομέα κρίσιμο για την δημόσια ζωή, όπως θεωρείται ο κώδικας δεοντολογίας των δημοσιογράφων. Να το θέσω πιο απλά; Ραδιοτηλεοπτικό τοπίο. Όλοι στην χώρα μας πιστεύουν στην αυτορρύθμιση. Παρατηρήστε όμως τα αποτελέσματα: ως προς το ουσιαστικό αποτέλεσμα: -χάος- ως προς την ιδεολογία: κίνδυνος. Θα σε "πάω" στον Τριανταφυλλόπουλο σημαίνει πλέον διαπόμπευση. Για ποια λοιπόν αυτορρύθμιση μιλάμε; Πώς θα "αυτοπεριοριστεί" το παράδειγμα αυτό;

Τρίτο παράδειγμα. Το ονομάζω "σκοντάψαμε στην γραφειοκρατία" και θα εξηγήσω τι εννοώ.

Προσπαθώ να αναλύσω ιστορικά την σύγχρονη παραγωγή δικαίου σε όλο τον Ευρωπαϊκό χώρο.

Η πρώτη περίοδος είναι αυτή που λέμε "η μοναρχική περίοδος". Ο βασιλιάς είναι αυτός που έθετε ή δημιουργούσε τον νόμο.

Η δεύτερη περίοδος είναι κοινοβουλευτική. Φοβάμαι ότι έχει τελειώσει μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και είμαστε πλέον σε μία τρίτη περίοδο που λέγεται "γραφειοκρατική". Η παραγωγή των νόμων, γίνεται πια από τα μεσαία και τα ανώτερα στελέχη της γραφειοκρατίας. Με αποτέλεσμα: δεν εξυπηρετείται ο πολίτης, εξού και η δυσαρέσκεια που την "μετράμε" και θα την βρίσκουμε συνεχώς αυξανόμενη σε όλες τις σύγχρονες μελέτες και έρευνες.

Παράδειγμα τέταρτο. Δίκαιο και Internet. Χρησιμοποιώ σκόπιμα την διατύπωση νομικά ζητήματα του διαδικτύου και αποφεύγω τη φράση "δίκαιο του Internet", που θεωρώ ότι είναι εσφαλμένη.

Θεωρώ δε επικίνδυνη την άποψη να λέμε ότι υπάρχει νόμος για το διαδίκτυο. Νόμος για το διαδίκτυο δεν υπάρχει, όπως δεν υπάρχει νόμος για το χαρτί, δεν υπάρχει νόμος για τη συσκευή της τηλεόρασης ή την συσκευή του ραδιοφώνου.

Για κάποια λοιπόν σύγχρονη τεχνολογική επανάσταση δεν μπορεί να υπάρχει νόμος.

Το διαδίκτυο δεν είναι η τελευταία δημοκρατία στον κόσμο, ούτε εξωδικαιïκός χώρος, ούτε η «Άγρια Δύση» όπως πολλοί προσπαθούν να το χαρακτηρίσουν, ακριβώς επειδή φαινομενικά φαίνεται να λείπει ένα κανονιστικό πλαίσιο ή κάποια ενδεικτική αρχή. Τι απομένει στα κράτη; Στα κράτη απομένει να εφαρμόσουν την πλούσια νομοθεσία που έχει το καθένα και να προστατεύσουν τους πολίτες από κάθε είδους επέμβαση στα δικαιώματά τους.

Κλασικό παράδειγμα, αυτό που φαίνεται τόσο αντιφατικό και είναι το ποινικό δίκαιο. Έχει τεράστια εφαρμογή με το e-crime, με τις ηλεκτρονικές απάτες, στο τι συμβαίνει στο διαδίκτυο. Δεν υπάρχει τομέας του δικαίου που να μην έχει άμεση εφαρμογή στο διαδίκτυο. Από το δίκαιο του σήματος, από το ενοχικό, από τις μισθωτικές σχέσεις, μέχρι την πώληση του Α.Κ. Έχουν εφαρμογή όλα τα είδη του δικαίου στο θέμα του διαδικτύου, θέματα διαφήμισης, θέματα αθέμιτου ανταγωνισμού. Στο διαδίκτυο εφαρμόζεται το σύνολο της νομοθεσίας, που, όμως, υπάγεται στο προηγούμενο παράδειγμα, που είναι το νομοθετικό "μπλοκάρισμα". Ποιος νομοθετεί; Ποιο κράτος νομοθετεί; Εφαρμόζει; Παράδειγμα και αποτέλεσμα σε αυτό είναι το συνεχώς αυξανόμενο παράνομο λογισμικό, η διάδοση της πορνογραφίας που έχει τέτοια έκταση ιδιαίτερα σε βάρος της οικογένειας και των παιδιών.

Παράδειγμα πέμπτο. Το ονομάζω «Η Χρήσιμη αποτυχία» των ολοκληρωμένων πληροφοριακών συστημάτων και οι "λουδίτες". Τα τελευταία χρόνια ζήσαμε μια παντοκρατορία που ευτυχώς κατέρρευσε. Ονομάζεται το "Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα". Όλοι ξέρετε πώς κατέρρευσαν και "πώς τελικά δεν ολοκλήρωσαν".

Συμπέρασμα: Τίποτα δεν μπορεί να γίνει, εάν δεν ανασχεδιαστούν οι υπηρεσίες, ακόμα και αν προμηθευθούν το καλύτερο "software" που δεν μπορεί να ενταχθεί πουθενά, αν δεν ανασχεδιάσουμε τις διοικητικές δομές και τις υπηρεσίες του δημοσίου, αν δεν κάνουμε αυτό που λέμε re- engineering στον ίδιο το δημόσιο τομέα.

Ανέφερα τον "λουδισμό".

Η ιστορία των "λουδιτών" αναφέρεται στα 1810 και είναι η πρώτη βίαιη απάντηση τότε των αγροτών στην νέα τεχνολογία με την κίνησή τους να σπάσουν τις μηχανές, τις θεριζοαλωνιστικές μηχανές της εποχής εκείνης, προσπαθώντας να δημιουργήσουν ένα σαμποτάζ στα αφεντικά της εποχής. Μεταφέρω μία φράση του Eric Hobsbaum ακριβώς όπως την έχει δημοσιεύσει. "Η αρχική καχυποψία των εργατών στις νέες μηχανές, τη δεκαετία του 1810, δεν νομίζετε ότι παραμένει και οι λόγοι αυτοί παραμένουν πειστικοί ακόμα και στην δεκαετία του 1960;" Εγώ θα έλεγα λοιπόν σήμερα, δείτε τι έγινε στην αρχή με τους τραπεζικούς υπαλλήλους και τα ΑΤΜ των τραπεζών και εάν μπορούμε σήμερα να αντικαταστήσουμε τη λέξη «μηχανές» με τη φράση «PC». Φανταστείτε όμως ότι η ιστορία των "λουδιτών" ήτανε πολύ χρήσιμη ιστορικά, γιατί ήτανε η πρώτη φορά που ξεκίνησαν οι διαπραγματεύσεις με τους εργοδότες. Το χρησιμοποιούμε στα επιστημολογικά μαθήματα ακριβώς για να δείξουμε, ότι αυτό που λέμε "σαμποτάζ", ήταν μια δημιουργική φάση στην εξέλιξη της ιστορίας, ακριβώς γιατί από τότε ξεκίνησαν οι βάσεις των διαπραγματεύσεων. Ιστορικά θεωρείται ότι εκεί οφείλονται οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας.

Ένα ακόμα παράδειγμα (είναι το έκτο) και ολοκληρώνω την εισήγησή μου. Δεν υπάρχει άνθρωπος στο χώρο της πληροφορικής τα τελευταία δύο χρόνια που να θεωρεί τον εαυτό του στοιχειώδη ενήμερο γύρω από τις έννοιες "P.P.P" και "outsourcing". Για το θέμα αυτό κάποιες σύντομες δικές μου παρατηρήσεις. Αρχικά στην Αγγλία το 1982 ξεκίνησε η πρώτη προσπάθεια συνεργασίας δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και τότε λεγόταν P.F.I. (Privet Financial Initiative). Στην συνέχεια με το P.P.P (Public Private - Partnership) τέθηκαν οι βασικοί άξονες τις νέας αυτής ανάγκης που ήσαν οι εξής: να μειώσουμε το κόστος προμήθειας των υπηρεσιών και των υποδομών από το δημόσιο τομέα και να μεταφέρουμε αποτελεσματική διαχείριση παραγωγικών δραστηριοτήτων από το δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα. Άρα η σύμπραξη δημόσιου - ιδιωτικού τομέα ξεφεύγει πολύ από το outsourcing ή οποιαδήποτε ακόμα οικονομικά εργαλεία. Όμως χρειάζεται νομοθετική πρωτοβουλία, νέο νομοθετικό πλαίσιο που δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή.

Τι είναι λοιπόν τελικά οι σχέσεις δικαίου και κοινωνίας της πληροφορίας; Είναι η τελευταία ευκαιρία για ανασχεδιασμό δομών και εκσυγχρονισμό του κράτους. Η αποτελεσματική αυτή προσπάθεια αποτελεί υπόθεση όλων των εμπλεκομένων τόσο στην δημόσια διοίκηση, όσο και στις επιχειρήσεις και απαιτεί συμπληρωματικές, οργανωτικές, θεσμικές και διοικητικές αλλαγές αλλά και βέβαια νοοτροπίας.